حوزه‌هاي آبخيز
حوزه آبخيز عرصه‌اي است كه روان آب ناشي از بارش بر روي آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوري و به يك خروجي نظير رودخانه، آب انباشت، تالاب، در ياچه و دريا هدايت مي‌شود. به عبارتي ديگر حوزه آبخیز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.

آبخيزداري (Watershed Management)، علم و هنر برنامه‌ريزي مستمر و اجراي اقدامات لازم براي مديريت منابع حوزه‌هاي آبخيز اعم از طبيعي، كشاورزي، اقتصادي و انساني بدون ايجاد اثرات منفي در منابع آب و خاك مي باشد .به عبارت ديگر آبخيزداري طراحی و مدیریت حوزه به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک است.

عرصه حوزه‌هاي آبخيز كشور شامل 6 ابرحوزه (بر اساس تقسيمات تمآب، وزارت نيرو) برابر با مساحت كل كشور مي‌باشد، كه هر يك از اين حوزه‌ها خود به حوزه‌هاي كوچك و تا چندين رده نيز كوچكتر تقسيم مي‌شوند. اين شش ابر حوزه عبارتند از: 1- حوزه آبخيز درياي خزر با 7 حوزه كوچكتر، 2- حوزه آبخيز خليج فارس و درياي عمان با 9 حوزه كوچكتر، 3- حوزه آبخيز درياچه اروميه، 4- حوزه آبخيز فلات مركزي با 9 حوزه كوچكتر، 5- حوزه آبخيز مرزي شرق با 3 حوزه كوچكتر، 6- حوزه آبخيز قره‌قوم.

تقسیمات حوزه‌های آبریز اصلی کشور


تقسیمات حوزه‌های آبریز فرعی کشور


بر اساس تقسيمات آبخيزداری، عرصه حوزه‌هاي آبخيزداري حدود 125 ميليون هكتار از مساحت كشور را در بر مي‌گيرد. حدود 39 ميليون هكتار باقيمانده از سطح كشور را مناطق بياباني، كويری، باتلاق‌ها، درياچه‌ها، شهرها و . . . تشكيل داده است.
نواحي رويشي ايران
تفاوت زياد دو عرض جغرافيايي شمال و جنوب كشور و وجود دشت‌ها، ارتفاعات و اقليم‌هاي متفاوت سيماي بسيار متنوعي به سرزمين پهناور ايران بخشيده به گونه‌اي كه نواحي رويشي و گونه‌هاي گياهي بسيار زيادي در آن مستقر شده‌اند. 5 ناحيه رويشي ايران به اختصار در ذيل معرفي شده‌است.

 

ناحيه رويشي هيركاني يا خزري
ناحيه رويشي هيركاني همچون نوار سبزي، حاشيه جنوبي درياي خزر و نيمرخ شمالي رشته كوه البرز را مي‌پوشاند. اين ناحيه رويشي كه از آستارا در استان گیلان تا گليداغي در استان گلستان را در بر مي‌گيرد حدود 74/13 درصد معادل1967316 هکتار از جنگل‌هاي كشور را در بر گرفته است. اين ناحيه رويشي به خاطر حاصلخيزي خاك، تغييرات دما و بارندگي‌هاي متعدد، گونه‌هاي گياهي زيادي را در خود جاي داده به نحويكه بيش از 80 گونه درختي پهن برگ، 4 گونه سوزنی برگ و 50 گونه درختچه‌اي تاكنون در آن شناسائي شده كه غالباً از تيپ‌هاي راش، ممرز، بلوط، افرا، توسكا و آميخته تشكيل شده است. جنگل‌هاي اين ناحيه به صورت نسلي دست‌نخورده و سالم، كمربندي از درختان خزان‌كننده دوران سوم زمين‌شناسي را تشكيل مي‌دهند. اين جنگل‌ها كه از آن به نام‌هاي جنگل‌هاي مرطوب و يا خزري ياد مي‌شود داراي ارزش‌هاي زيست‌محيطي و اقتصادي بالايي مي‌باشد كه در زمره ميراث طبيعي جهاني محسوب مي گردد.

ناحيه رويشي ايران توراني
ناحيه رويشي ايران توراني كه قسمت اعظم فلات مركزي ايران را در برگرفته حدود 16/28 درصد معادل 4032747 هکتار جنگل‌هاي كشور را در خود جاي داده است. اين ناحيه بر اساس شرايط توپوگرافي و ارتفاع به دو منطقه كوهستاني با آب و هواي سرد و منطقه جلگه‌اي با آب و هواي بياباني و گرم و خشك تقسيم مي‌شود. هر چند كه شرايط جوي منطقه موجب پراكندگي و فاصله زياد درختان شده اما بدليل وسعت زياد داراي گونه‌هاي گياهي متنوع مي‌باشد به نحويكه 69 درصد فلور ايران در اين ناحيه قرار گرفته است.
گونه‌های اصلی منطقه کوهستانی بنه، بادام و ارس و گونه‌های اصلی منطقه جلگه‌‌اي گز، تاغ، قیچ و اسکنبیل مي‌باشد.

ناحيه رويشي ارسباران
جنگل‌هاي اين ناحيه كه جزو جنگل‌هاي نيمه مرطوب كشور هستند، در استان آذربايجان‌شرقي و شمال غرب استان اردبيل واقع شده و حدود 40/1 درصد معادل 200000 هکتار جنگل‌هاي كشور در آن قرار دارد. جنگل‌هاي ارسباران به خاطر گونه‌هاي گياهي نادر و منحصر به فرد و تنوع زيستي بالا از سال 1976 از سوي يونسكو به عنوان يكي از ذخيره‌گاه‌هاي زيست‌سپهر (بيوسفر) حمايت مي‌شود. تنوع گونه‌هاي گياهي از اختصاصات ويژه اين ناحيه رويشي است؛ آنچنانكه بيش از 775 گونه گياهي فقط در منطقه حفاظت‌شده شناسايي شده كه 55 گونه آن براي اولين بار از ايران گزارش شده است. بسياري از گونه‌هاي جنگلي ناحيه رويشي هيركاني در اين ناحيه وجود دارد. با اين وجود گونه‌هاي اصلي آن ناحيه مانند راش و توسكا در ارسباران رشد نيافته است. اين امر موجب شده تا در تقسيم‌بندي‌ها اين ناحيه از ناحيه رويشي هيركاني جدا شود. گونه های اصلی ناحیه ارسباران بلوط سیاه، بلوط سفید، ممرز، سرخدار و افرا می‌باشد.

ناحيه رويشي زاگرس
برخي منابع قدمت جنگل‌هاي بلوط زاگرس را 5500 سال ذكر كرده‌اند. ايجاد و گسترش جنگل در اين ناحيه به خاطر بارندگي‌هاي ناشي از استقرار سيستم مديترانه‌اي و درياي سياه بوده كه با در بر گرفتن نزديك به 90/41 درصد معادل 6000000 هکتار جنگل‌هاي كشور از ناحيه سردشت آذربايجان‌غربي تا فيروزآباد فارس امتداد دارد. يكي از معيارهاي تعيين مرز اين ناحيه گونه گياهي غالب آن، بلوط ايراني است. اما سایر گونه‌های اصلی این ناحیه رویشی بنه، بادام، کیکم و گلابی وحشی است. دو كاركرد مهم جنگل‌های بلوط زاگرس حفاظت آب و خاك هستند كه با توجه به غالب بودن آب و هواي خشك و نيمه‌خشك در كشور از اهميتی انکارنشدنی برخوردارند؛ آنچنانكه هر نوع سرمايه­گذاری حفاظتی و احيايي را توجيه­پذير نشان مي‌دهد. جنگل‌هاي زاگرس با توجه به زادآوري محدود و پايين، جزو جنگل‌هاي حفاظتي و حمايتي قرار مي‌گیرد.

ناحيه رويشي خليج فارس- عمانی
ناحيه رويشي خليج فارس- عمانی كه حدود 80/14 درصد معادل 2119000 هکتار جنگل‌هاي كشور را به خود اختصاص داده، بخشي از جنوب غرب و تمام سواحل جنوبي را در بر مي‌گيرد. به دليل تفاوت اكولوژيكي، رويش‌هاي اصلي اين ناحيه به دو قلمرو خليج فارس و درياي عمان تقسيم مي‌شود. در قلمرو خليج فارس كه از قصر شيرين تا حوالي مرز استان‌هاي بوشهر و هرمزگان امتداد يافته، گونه‌هاي گياهي كنار، كهورك و پده رويش‌هاي اصلي را تشكيل مي‌دهند. در قلمرو درياي عمان نيز كه بخشي از استان ‌هرمزگان تا سيستان و بلوچستان (مرز ايران و پاكستان) را در بر مي‌گيرد، گونه‌هاي كهور ايراني و انواع آكاسيا رويش‌هاي اصلي‌هستند. چش يا كرت كه از چوب آن در صنعت لنج‌سازي استفاده مي‌شود به صورت پراكنده در اين قلمرو رويش دارد. جنگل‌هاي ماندابي يا مانگروها نيز كه متشكل از دو گونه حرا و چندل است در اين ناحيه گسترش دارند. رويشگاه جنگل‌هاي مانگرو در فاصله جزر و مد درياها قرار دارد.



سیمای جنگل‌ها
جنگل، زميني(اعم ازخشكي و آبي) است كه عمدتاً از درخت و درختچه همراه با ساير رستني‌هاي خشبي و علفي خودرو پوشيده شده باشد مشروط به آن كه مساحت آن كمتر از نيم هكتار و تاج پوشش درختي آن به طور طبيعي كمتر از پنج درصد نباشد. برخی از فوايد درختان عبارتند از: توليد اكسيژن، جذب گرد و غبار، گاز كربنيك و ديگر گازهای شيميايی موجود در هوا، جلوگيری از نفوذ سر و صدا و تشديد آلودگی‌های صوتی در شهرها.
جنگل‌هاي ايران كه 8/8 درصد مساحت كشور را تشكيل مي‌دهند، از نظر مديريتي به دو گروه جنگل‌هاي شمال و جنگل‌هاي خارج از شمال تقسيم مي‌شوند. جنگل‌هاي شمال به تمام ناحيه رويشي هيركاني و خزري اطلاق مي‌شود؛ و جنگل‌هاي خارج از شمال نيز در 4 ناحيه رويشي ديگر قرار دارند.
 
سطح جنگل‌هاي ايران

نوع جنگل	مساحت (هکتار)	درصد
جنگل انبوه	1780290	12.4
جنگل نيمه انبوه	3468312	24.2
جنگل تنك	8100842	56.6
جنگل ماندابي	25760	0.2
جنگل دست كاشت	943858	6.6
جمع	14319063	100

^* تراكم تاج پوشش در جنگل‌هاي(خارج از شمال) انبوه بيش از 50 درصد، در جنگل‌هاي نيمه انبوه 25 تا 50 درصد و درجنگل‌هاي تنك 5 تا 25درصد مي‌باشد.
^* تراكم تاج پوشش در جنگل‌هاي(شمال) انبوه بيش از 70 درصد، در جنگل‌هاي نيمه انبوه 40 تا 70 درصد و درجنگل‌هاي تنك 10 تا 40 درصد مي‌باشد.
حجم سرپاي جنگل‌هاي شمال كشور، حدود 400 میلیون متر مكعب و جنگل‌هاي خارج از شمال حدود 200 ميليون متر مكعب است. کارشناسان ارزش اقتصادي جنگل‌هاي كشور را 300 هزار ميليارد ريال برآورد کرده‌اند.
سرانه جنگل در كشور 17/0 هكتار است در حاليكه سرانه جهاني جنگل 62/0 هكتار مي‌باشد. مقايسه اين آمار ضرورت توجه به حفظ، احياء و توسعه جنگل‌هاي كشور را نشان مي‌دهد. در همين راستا سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور طرح‌ها و برنامه‌هاي متعددي را تا كنون اجرا كرده و يا در دست اجرا دارد تا ضمن كاهش فشار و جلوگيري از برداشت بي‌رويه، اقدام به حفاظت و احياء جنگل‌ها نمايد.

سیمای مراتع
مرتع زميني است با پوشش نباتات طبيعي خودرو كه پوشش گياهي آن غالباً علفي چندساله، بوته‌اي، بعضاً درختچه‌اي وبه ندرت داراي درختان پراكنده بوده ودر فصل چرا عرفاً مورد تعليف دام قرار مي‌گيرد و همچنين داراي كاركردهاي متعددي از قبيل حفظ آب و خاك، ارزش‌هاي زيست‌محيطي و در صورت فراهم بودن شرايط يكي از منابع تأمين غذاي دام اهلي و وحوش مي‌باشد .
 
سطح مراتع ايران

پراكنش مراتع	مساحت(هکتار)	درصد
مراتع متراكم	7181250	8.5
مراتع نيمه متراكم	21419151	25.3
مراتع كم تراكم	56214590	66.2
جمع	84814991	100

^* تراكم تاج پوشش در مراتع متراكم بيش از 50 درصد، در مراتع نيمه متراكم 25 تا 50 درصد و در مراتع كم تراكم 5 تا 25 درصد مي‌باشد.
بيش از 52 درصد از سطح كشور را مراتع تشكيل مي‌دهند که بیش از 7000 گونه گیاهی در قلمرو آن رشد می‌یابند. مراتع در حفظ خاك و جلوگيري از فرسايش، تنظيم گردش آب در طبيعت، تأمين علوفه مورد نياز دام، توليد محصولات دارويي و صنعتي، حفظ ذخاير ژنتيك گياهي و جانوري نقش اساسي دارند. در حال حاضر سرانه مرتع در كشور 32/1 هكتار و سرانه جهاني آن 82/0 هكتار است. 25 درصد ارزش هر هكتار مرتع مربوط به توليد علوفه و 75 درصد آن مربوط به ارزش‌هاي زيست‌محيطي است. برآورد شده است که حدود 7/10 میلیون تن علوفه در شرایط بارش نرمال در مراتع کشور تولید شود. همچنین مراتع محل تولید و رشد گیاهان دارویی و صنعتی است که ارزش بازاری آن بیش از 2 میلیارد دلار در سال است. بنابراين حفظ، احياء، توسعه و بهره‌برداري از مراتع بيش از آنكه از ديدگاه تعليف دام داراي اهميت باشد از نظر زيست‌محيطي ارزشمند است.
جمعيت دامي كشور حدود 124 ميليون واحد دامي اعلام شده كه حدود 83 ميليون واحد دامي آن وابسته به مرتع هستند. اين در صورتي است كه مراتع موجود كشور تنها مي‌تواند خوراك 37 ميليون واحد دامي در مدت 7 ماه يا 6/24 ميليون واحد دامي در مدت يكسال را تأمين نمايد. مطابق اين آمار در حال حاضر بيش از 2/2 برابر ظرفيت مجاز از مراتع كشور بهره‌برداري مي‌شود و معيشت حدود 916 هزار خانوار روستايي و عشايري به بهره‌برداري از مراتع وابسته است. بدين ترتيب افزايش تعداد بهره‌بردار و دام سبب شده كه استفاده از مراتع به شكلي غير اصولي افزايش يافته و نظارت و كنترل بهره‌برداري از مرتع را ضروري نمايد. در همين راستا سازمان، برنامه‌ها و طرح‌هاي متعددي جهت بهبود و اصلاح وضعيت مراتع كشور اجرا كرده است.

سیمای بيابان‌ها
بيابان به مناطق داراي اقاليم فراخشك و خشك كه ميزان متوسط بارندگي ساليانه آن كمتر از 1/0 ميليمتر و درصد پوشش گياهي چندساله آن كمتر از ده درصد باشد اطلاق مي‌شود. ويژگي‌هاي بيابان عبارتند از: الف- بارش کم، دامنه نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد. تبخیر تقریباً بیش از دو برابر بارش است و باد عامل اصلی تخریب و فرسایش محسوب می‌شود. ب- پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده. بیابان‌ها اغلب بین 15 تا 30 درجه شمالی و جنوبی قرار گرفته‌اند و به دلیل نزول جریان‌های هوای خشک از بالای تروپوسفر به پایین، بخار آب در اين مناطق كم شده و هوا بيش از حد خشك می‌گردد. ج- خاک‌های این مناطق دارای مواد آلی کم و اغلب جوان و کم تحول‌یافته هستند.
بيابانزايي به فرايند تخريب سرزمين،زوال زيست‌بوم‌هاي طبيعي يا كاهش توان توليد زيستي اراضي در مناطق خشك،نيمه‌خشك و خشك نيمه‌مرطوب ناشي ازعوامل انساني و محيطي اطلاق مي‌گردد.
ايران با 2/1 درصد خشكي هاي جهان، 4/2 درصد پديده‌هاي بياباني فاقد پوشش و 08/3 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقليم خشك و فراخشك قرار دارد كه 1/3 برابر درصد جهاني (6/19 درصد) است. اگر چه 5/32 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، 7/43 ميليون هكتار آن در زمره اكوسيستم بياباني است. 20 ميليون هكتار از اكوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است. از این مقدار 4/6 ميليون هكتار در محدوده كانون‌هاي بحراني است كه در 182 منطقه، 97 شهرستان و 18 استان كشور پراكنده است. چنین شرایطی باعث شده که بيش از 20 درصد مساحت كشور را اراضی بيابانی تشكيل دهند.
در حال حاضر سرانه بيابان در كشور 5/0 هكتار است، در حاليكه سرانه جهاني آن 22/0 هكتار مي‌باشد.
 
سطح اراضي بياباني ايران

اراضي بياباني	مساحت(هکتار)	درصد
كوير	5838375	17.9
تپه‌هاي ماسه‌اي	1762136	5.4
پهنه‌هاي ماسه‌اي	615042	1.9
دق‌هاي رسي	435803	1.4
اراضي شور و نمك‌زار	6558281	20.1
اراضي بدون پوشش و بيرون زدگي سنگي	17366855	53.3
جمع	32576492	100

 

در مناطق خشك و فراخشك ايران با توجه به شرايط اقليمي و همچنين عوامل انساني بيابانزا از قبيل افزايش جمعيت، چراي مفرط، برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي آب زيرزميني، آلودگی آب های زیرزمینی از طریق پساب های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغيير كاربري اراضي، برداشت غیر معادن سطحی، مدیریت نامناسب مراتع و مدیریت غیر اصولی اراضی کشاورزی، پديده بيابانزايي رشد فزاينده‌اي دارد. با توجه به اهميت موضوع، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور طرح تثبيت شن‌هاي روان و بيابانزدايي را اجرا مي‌كند كه حاصل آن حفاظت از شهرها و روستاها، مراكز اقتصادي و توليدي، مراكز نظامي و خطوط مواصلاتي بوده است.
وضعیت کمی پارک‌های جنگلی ایران به تفکیک استان
 

ردیف	نام استان	تعداد	مساحت(هکتار)
1	آذربايجان شرقي	5	332
2	آذربايجان غربي	18	367
3	اردبيل	4	154
4	البرز	1	140
5	اصفهان	5	84
6	ايلام	14	9726
7	بوشهر	8	660
8	تهران	16	8574
9	چهارمحال و بختياري	5	331
10	خراسان رضوي	15	603
11	خراسان جنوبي	11	295
12	خراسان شمالي	5	449
13	خوزستان	11	936
14	زنجان	11	1211
15	سمنان	16	575
16	سيستان و بلوچستان	7	270
17	فارس	28	6025
18	قزوين	2	525
19	قم	6	1230
20	کردستان	15	4460
21	کرمان	4	112
22	کرمان(منطقه جیرفت و کهنوج)	1	300
23	کرمانشاه	16	921
24	کهگيلويه و بويراحمد	19	1771
25	گلستان	17	3559
26	گيلان	43	15823
27	لرستان	10	4775
28	مازندران (منطقه ساري)	18	9378
29	مازندران (منطقه نوشهر)	31	6901
30	مرکزي	11	1340
31	هرمزگان	8	141
32	همدان	4	1250
33	يزد	7	176
جمع		392	83393

منبع: سایت سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری کشور www.frw.org.ir